OSIEDZENIE KOMITETU NAUK PRAWNYCH PAN
(WARSZAWA, 17 II 2005)

W pierwszej części posiedzenia przewodniczący Komitetu Nauk Prawnych prof. S. Waltoś, przedstawił sylwetki kandydatów do nagrody Prezesa Rady Ministrów za rok 2004. W kategorii rozpraw doktorskich zgłoszeni zostali: dr D. Adamski (tytuł rozprawy: „Swoboda świadczenia usług komunikacji elektronicznej w prawie Wspólnoty Europejskiej”) i dr E. Socha („Zbieżność a komplementarność jurysdykcji międzynarodowych trybunałów karnych i sądów krajowych”) z Uniwersytetu Wrocławskiego oraz dr B. Kurcz („Dyrektywy Wspólnoty Europejskiej i ich implementacja do prawa krajowego”) z Uniwersytetu Jagiellońskiego. W kategorii rozpraw habilitacyjnych zgłoszono kandydatury ks. dr hab. F. Longschamps de Berier („Nadużycie prawa w świetle rzymskiego prawa prywatnego”) oraz dr hab. M. Zubika („Organizacja wewnętrzna Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej”) z Uniwersytetu Warszawskiego. W gronie kandydatów do nagrody Prezesa Rady Ministrów za wybitny dorobek naukowy zgłoszeni zostali: prof. M. Sójka-Zielińska i E. Zielińska z Uniwersytetu Warszawskiego oraz prof. M. A. Świątkowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wreszcie, w kategorii nagród za wybitne osiągnięcie naukowe zgłoszeni zostali trzej kandydaci z Uniwersytetu Wrocławskiego: prof. B. Banaszak (tytuł publikacji: „Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych”), prof. A. Bator („Kompetencja w prawie i prawoznawstwie”) oraz prof. Z. Pulka („Struktura poznania filozoficznego w prawoznawstwie”). Następnie, w wewnętrznym postępowaniu oceniającym Komitet powołał recenzentów, powierzając Prezydium Komitetu dokonanie ostatecznego wyboru zgłoszonych kandydatów, w oparciu o sporządzone opinie.
Merytoryczną część posiedzenia wypełniła dyskusja nad referatem prof. E. Łętowskiej: „Multicentryczność współczesnego systemu prawa i jej konsekwencje”. Referentka zakwestionowała trafność dotychczasowego, tradycyjnego podejścia do systemu zbudowanego w oparciu o hierarchię aktów normatywnych. Zwróciła uwagę, na coraz bardziej powszechne zjawisko transgraniczności prawa oraz pojawianie się nieznanych dotąd sytuacji kolizyjnych, wynikających z przyznania kompetencji do dokonywania oceny w prawie różnym, konkurencyjnym niekiedy ośrodkom. Powoduje to zastępowanie obecnego monocentrycznego modelu, zbudowanego hierarchicznie, przez model multicentryczny, w którym różne centra decyzyjne mogą w wiążący sposób wypełniać swoim działaniem tę samą przestrzeń prawną. Tak rozumiane „współgospodarowanie” w ramach systemu multicentrycznego, opiera się na podziale kompetencji quoad usum.
Jak podkreśliła E. Łętowska, multicentryczność pojawia się m.in. na tle „współistnienia” prawa wspólnotowego i prawa krajowego w obrębie jednego porządku prawnego. Implikuje to jednocześnie konieczność wypracowania takich narzędzi w postaci przepisów i instytucji kolizyjnych, które umożliwią jasne wyznaczenie granicy pomiędzy materią zastrzeżoną dla prawa wspólnotowego, a krajowym porządkiem prawnym, bez wdawania się w tym zakresie w ideologiczny spór co do miejsca w hierarchii.
W dyskusji udział wzięli profesorowie (wg kolejności zabieranego głosu): M. Wyrzykowski, A. Całus, M. Pazdan, S. Biernat, R. Sobański, J. Jabłońska-Bonca, J. Borkowski, P. Wieczorek, S. Waltoś oraz E. Łętowska.
M. Wyrzykowski zwrócił uwagę, iż zagadnienia poruszane w referacie pokazują, w jaki sposób problematyka prawa europejskiego może wpływać na rozumienie oraz sposób nauczania o prawie polskim, jako elemencie składowym porządku krajowego. Podkreślił złożoność obowiązującego obecnie porządku normatywnego, na który składają się regulacje prawa polskiego, prawa wspólnego oraz prawa europejskiego. Stwierdził, iż zapewnienie udanego współistnienia tych systemów, wymaga dokładnego określenia zjawisk i problemów, które pojawiają się na styku każdej z trzech wymienionych przestrzeni normatywnych. Jest to także niezbędne, w celu ułatwienia rozstrzygania określonych przypadków przez organy władzy sądowniczej. Zwrócił jednocześnie uwagę, iż tradycyjne, jednowymiarowe postrzeganie systemu prawa, uniemożliwia zrozumienie istoty wielu problemów, jakie okazują się być podnoszone m.in. we wnioskach do Trybunału Konstytucyjnego.
A. Całus wskazał na trudności, z jakimi możemy mieć do czynienia rozważając hierarchiczne zależności pomiędzy poszczególnymi źródłami prawa wspólnotowego. Hierarchia ta, ma mieć jedynie częściowy charakter i należy ją postrzegać w dalszym ciągu przez pryzmat prawa krajowego. Analizując stosunek prawa krajowego i porządku europejskiego, podkreślił rolę państw członkowskich, zarówno przy tworzeniu pierwotnych norm prawa wspólnotowego, jak również na etapie stosowania norm wtórnych.
M. Pazdan podkreślił, iż nieadekwatny stał się w dzisiejszych warunkach, dotychczas stosowany podział na prawo własne i obce. Zamiast takiego podejścia, należałoby obecnie mówić o systemie prawa obowiązującego, złożonego z norm prawa wspólnotowego i prawa wewnętrznego. Te dwa elementy składowe nie mogą być traktowane w sposób jednakowy, a ich odrębność rysuje się dość wyraźnie m.in. w procesie wykładni i stosowania prawa. Zwrócił także uwagę, że napięcia pomiędzy normami prawa krajowego i prawa wspólnotowego są czymś nieuniknionym, a ich dokładna analiza stanie się z pewnością przedmiotem badań na gruncie prawa kolizyjnego.
S. Biernat wyraził opinię, iż koncepcja multicentryczności systemu prawa może okazać się użyteczna do rozwiązywania szczegółowych problemów. Jego zdaniem, określa ona pewne ramy, w jakich możemy się poruszać, ale jednocześnie trudno stwierdzić jaką treścią wypełnią się one w przyszłości. Jak podkreślił, podział kompetencji quoad usum może dotyczyć wyłącznie tych obszarów, które są wspólne dla prawa wspólnotowego i porządku wewnętrznego. Jednoznaczne ustalenie katalogu takich „obszarów wspólnych” nie jest jednak. Stwierdził także, iż rozwiązanie problemu kolizji norm nie zawsze przynosi satysfakcjonujące rezultaty przy zastosowaniu obustronnie przyjaznej wykładni prawa. Rozstrzygnięcie kwestii spornych w tym zakresie, będzie musiało oprzeć się niejednokrotnie o zasadę pierwszeństwa. Trudno jest wymagać, aby Europejski Trybunał Sprawiedliwości realizował w praktyce orzeczniczej, zasadę przyjaznej wykładni prawa wspólnotowego, z punktu widzenia dorobku konstytucyjnego każdego z państw członkowskich. Zwrócił uwagę jednocześnie, na przysługujące sadom krajowym prawo kierowania pytań prejudycjalnych, które są ważnym i skutecznym środkiem wpływania na wykładnię prawa dokonywaną przez Trybunał.
R. Sobański podkreślił, że początki kształtowania się Europy jako pojęcia prawnego, związane były z zagadnieniem policentryczności, wyrażającym się w pojęciu ius ultriusque, określanym także mianem ius commune. Wyraził opinię, iż w obecnych warunkach warto zwrócić uwagę, na wypracowane wówczas metody rozwiązywania konfliktów w obrębie jednego systemu prawa.
J. Jabłońska-Bonca przychyliła się do opinii, iż dotychczasowe dwuwymiarowe postrzeganie systemu prawa, jako swego rodzaju piramidy norm prawnych, okazuje się obecnie niewystarczające. Dopiero szersze spojrzenie na system prawa, pozwala nam dostrzec poszczególne centra decyzji prawodawczych, tworzące między sobą „układ sieciowy”. W takim układzie, kluczowe znaczenie ma pytanie o charakter wzajemnych powiązań pomiędzy poszczególnymi elementami systemu prawa. Dotyczy ono także istnienia określonej zasady podstawowej, która wiązałaby wszystkie te elementy. Jej zdaniem, pomocnym narzędziem w tym zakresie są nie tylko reguły kolizyjne, ale także teoria argumentacji, która dzięki ustalonym regułom dyskursu, pozwala na zamknięcie takiego multicentrycznego systemu prawa od strony formalnej.
J. Borkowski zwrócił uwagę, że funkcjonowanie w obrębie UE wielu języków autentycznych, powoduje częste pojawianie się błędów w tłumaczeniu i uniemożliwia stworzenie jednolitej terminologii, odnoszących się do całego prawa wspólnotowego. Brak jednolitości pojęć oraz jednego języka autentycznego w ramach Wspólnoty, stanowi jednocześnie olbrzymie utrudnienie dla sądów krajowych, stosujących normy prawa UE w praktyce orzeczniczej.
P. Winczorek przypomniał koncepcję pluralizmu systemów normatywnych, którą sformułował przed laty prof. S. Ehrlich. Zwrócił jednocześnie uwagę na podobieństwo ówczesnego pojmowania systemu prawa i zaprezentowanego obecnie podejścia multicentrycznego. Jego zdaniem, zagadnienie pluralizmu normatywnego jest od dawna obecne w rozważaniach na temat systemu prawa. Wyrazem tego jest m.in. częste odwoływanie się w określonych sytuacjach, do innych systemów normatywnych za pomocą klauzul generalnych.
S. Waltoś podkreślił, iż multicentryczność systemu prawa, przejawiająca się w istnieniu norm pochodzenia krajowego, wspólnotowego oraz mających swe źródło w dorobku orzeczniczym ETPCz i ETS powoduje konieczność przewartościowania dotychczasowego sposobu myślenia o prawie, a zwłaszcza tradycyjnego spojrzenia na system źródeł obowiązującego prawa. Wyraził pogląd, iż niektóre problemy, pojawiające się na etapie stosowania prawa wspólnotowego przez sądy powszechne, będą mogły zostać rozwiązane w przyszłości, pod warunkiem przyjmowania przez sędziów aktywnej postawy orzeczniczej. Będzie też z pewnością potrzebna swego rodzaju zmiana świadomości prawnej, pozwalająca szerzej wykorzystywać koncepcję multicentryczności systemu prawa w praktyce.
W podsumowaniu dyskusji E. Łętowska stwierdziła, że koncepcji multicentryczności systemu prawa, nie należy traktować jako wiążącego opisu istniejącej rzeczywistości. Koncepcja ta, ma na celu wyznaczenie pewnych ram, dzięki którym możliwe będzie znalezienie praktycznych rozstrzygnięć tych zagadnień, z jakimi spotykamy się dokonując analizy obowiązującego prawa.
W końcowej części posiedzenia poruszono szereg bieżących spraw organizacyjnych. Przewodniczący KNP S. Waltoś, poinformował obecnych na posiedzeniu, o przyznaniu Komitetowi dotacji na zorganizowanie konferencji pt. ”Dziedzictwo naukowe prof. Makarewicza”, którą przy współpracy Wydziału Prawa UMCS, przygotuje Komitet Nauk Prawnych. Konferencja odbędzie się w Lublinie w dniach 27-29 września br.
Kolejne posiedzenie Komitetu Nauk Prawnych przewidziane jest w kwietniu.


Marcin Stębelski
Marek Zubik