Posiedzenie rozpoczął przewodniczący Komitetu Nauk Prawnych prof. S. Waltoś, dokonując krótkiego wprowadzenia do referatu dr hab. W. Wróbla na temat: „Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w prawie karnym-nowa koncepcja”. W. Wróbel zarysował podstawowe założenia dotyczące projektu nowych regulacji prawnych związanych z odpowiedzialnością karną podmiotów zbiorowych, jakie zostały wypracowane w toku prac komisji kodyfikacyjnej prawa karnego. Kierunek prac komisji wyznaczały obowiązujące regulacje prawa wspólnotowego, postanowienia zawarte w decyzjach ramowych Rady Europy oraz ustalenia poczynione przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 3 listopada 2004 r. Członkowie komisji uznali, iż decydujące znaczenie dla ich prac powinna mieć dyrektywa wstrzemięźliwości, oznaczająca ograniczenie proponowanych regulacji jedynie do takiego zakresu, w jakim są one obecnie niezbędne. Spowodowało to m.in. objęcie zakresem nowych przepisów wyłącznie osób prawnych.
Autorzy projektu opowiedzieli się także za umieszczeniem zasad odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych w samym kodeksie karnym, co pozwoli, ich zdaniem, na ścisłe związanie tej odpowiedzialności z popełnieniem przestępstwa przez osoby fizyczne.
Projekt zakłada rozbudowanie obecnie istniejącej regulacji art. 52 kodeksu karnego i uzupełnienie jej o środek o charakterze represyjnym, w postaci kary pieniężnej. Ważnym, a zarazem nowym elementem proponowanej regulacji jest także stworzenie takiego modelu organizacji danego podmiotu zbiorowego, który będzie zapobiegał popełnianiu czynów zabronionych przez osoby działające w ramach tego podmiotu.
W dyskusji udział wzięli profesorowie (wg kolejności zabieranego głosu): S. Waltoś, Z. Radwański, M. Filar, M. Zieliński, P. Winczorek, E. Łętowska, A. Całus oraz W. Wróbel, który dokonał podsumowania i odniósł się krótko do poczynionych uwag.
S. Waltoś zwrócił uwagę na cztery zasadnicze elementy przesądzające o charakterze proponowanych regulacji. Są nimi: ograniczenie odpowiedzialności wyłącznie do osób prawnych, stworzenie podmiotowego charakteru tej odpowiedzialności oraz przyznanie podmiotowi zbiorowemu praw procesowych, z jednoczesnym ograniczeniem postępowania wyłącznie do jednego procesu a także minimalistyczny charakter propozycji legislacyjnych.
Z. Radwański poruszył zagadnienie odpowiedzialności osoby prawnej za przestępstwo popełnione przez jej pracownika. Zwrócił uwagę na sytuację, w której mimo zachowania przez podmiot zbiorowy wszelkich reguł staranności, może dojść do naruszenia prawa przez funkcjonariusza działającego w ramach tego podmiotu. Powinno to prowadzić do zróżnicowania stopnia odpowiedzialności zarówno samego sprawcy, jak i podmiotu, którego jest on pracownikiem.
M. Filar wyraził pogląd, iż proponowany model odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych wywodzi się już z czasów średniowiecza, choć kształtował się on wówczas na nieco innym gruncie. Zwrócił też uwagę na istotę odpowiedzialności prawno-karnej, opierającej się zawsze na relacji obywatela względem państwa. Odnosząc się do proponowanych regulacji podkreślił konieczność stworzenia takich instrumentów prawnych, które umożliwią zaskarżenie decyzji prokuratora o niepodjęciu postępowania w zakresie odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego. Negatywnie oceniając dotychczasową ustawę o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary stwierdził, iż nie formułuje ona katalogu stypizowanych znamion czynu zabronionego, których wyczerpanie jest niezbędne dla powstania odpowiedzialności karnej. Jego zdaniem słuszna jest natomiast koncepcja, zgodnie z którą odpowiedzialność karna podmiotu zbiorowego miałaby się opierać na odpowiedzialności za określony skutek.
M. Zieliński podkreślił, iż obecnie istniejący konsensus, co do konieczności ponoszenia odpowiedzialności karnej przez podmioty zbiorowe, zmusza niekiedy do nowego spojrzenia na funkcjonowanie poszczególnych instytucji prawa karnego. Jego zdaniem dojdzie w przyszłości do sytuacji, w której uznamy za pożądane pociąganie do odpowiedzialności karnej także za czyny dotąd nieznane bądź niespotykane. Będzie musiało się to wiązać z koniecznością wprowadzenia zasadniczych zmian na gruncie materialnego prawa karnego.
P. Winczorek zwrócił uwagę, iż model odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych nie opiera się na stwierdzeniu popełnienia przestępstwa przez taki podmiot. Z istoty rzeczy nie może on bowiem dokonać wskazanego w ustawie czynu zabronionego. Prowadzi to do wniosku, iż odpowiedzialność karna w tym przypadku ma charakter odpowiedzialności za cudze czyny.
E. Łętowska wskazała na analogie omawianego modelu odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych do zasad odpowiedzialności, jakie istnieją na gruncie prawa cywilnego. W obu przypadkach podstawowym problemem jest właściwe określenie powiązania, które występuje pomiędzy działającą osobą fizyczną, a osobą prawną pociągniętą z tego powodu do odpowiedzialności. Zwróciła też uwagę, na małą efektywność dotychczas istniejących instytucji prawnych, jak np. odpowiedzialności na podstawie bezpodstawnego wzbogacenia. Rodzi to uzasadnione obawy, co do ewentualnej skuteczności proponowanego modelu odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych.
A. Całus odniósł się do problemu odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych w sytuacji przekształceń struktury własnościowej podmiotów zbiorowych. W obrocie prawnym coraz rzadziej mamy bowiem do czynienia z czystą osobowością prawną tego rodzaju podmiotów. Może to powodować trudności w dokładnym ustaleniu podmiotu, względem którego należy w danym przypadku zastosować określone środki karne.
W podsumowaniu dyskusji W. Wróbel wyraził nadzieję, że wprowadzenie proponowanych regulacji przyczyni się do poprawy sposobu wewnętrznej organizacji podmiotów zbiorowych i stanie się czynnikiem wpływającym na zapobieganie popełnianiu przestępstw. Odnosząc się do szczegółowych zagadnień poruszanych w dyskusji zwrócił uwagę na możliwość orzeczenia zakazu prowadzenia określonej działalności przez podmiot zbiorowy oraz jego likwidacji. Tego rodzaju środki nie mają ściśle represyjnego charakteru, a ich celem jest zapobieganie wykorzystywaniu podmiotu zbiorowego jako instrumentu do popełniania przestępstw.
W końcowej części posiedzenia poruszono szereg spraw organizacyjnych. Przewodniczący KNP S. Waltoś zaproponował, aby jedno z najbliższych posiedzeń Komitetu poświęcone zostało refleksji nad zjawiskiem przenikania się gałęzi prawa cywilnego, administracyjnego i karnego. Przypomniał o konferencji naukowej poświęconej dorobkowi prof. Makarewicza w 50 rocznicę Jego śmierci, która odbędzie się w Lublinie i Kazimierzu Dolnym w dniach 26-29 września br. Konferencję organizuje Komitet Nauk Prawnych przy wsparciu Wydziału I Nauk Społecznych PAN oraz Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Przewodniczący Komitetu poinformował także o konkursie naukowym o nagrodę im. L. Petrażyckiego, która zostanie przyznana za wybitna publikację w dziedzinie prawa przez Wydział I Nauk Społecznych PAN.
Kolejne posiedzenie Komitetu Nauk Prawnych przewidziane jest w listopadzie.


Marcin Stębelski
Marek Zubik