Posiedzenie rozpoczął przewodniczący Komitetu Nauk Prawnych prof. S. Waltoś. Merytoryczną część posiedzenia wypełniła dyskusja nad referatem prof. dr hab. A. Zielińskiego na temat: „Konstytucyjny standard instancyjności w postępowaniu sądowym”.
Referent sformułował tezę, iż obecny standard instancyjności wynikający z art. 176 ust. 1 Konstytucji został ustanowiony zbyt wysoko względem potrzeb, co prowadzi do konieczności racjonalizacji tego wzorca konstytucyjnego w orzecznictwie sądowym oraz w wypowiedziach niektórych przedstawicieli doktryny. Powołał się jednocześnie na standardy międzynarodowe, które nie nakładają obowiązku dwuinstancyjności postępowania we wszystkich sprawach. Podkreślił, iż wieloinstancyjność stwarza lepsze warunki wydania trafnego orzeczenia, ale może także stanowić czynnik powodujący przewlekłość postępowania.
A. Zieliński w szczegółowy sposób omówił relacje, jakie zachodzą pomiędzy art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji. Na tym tle referent przedstawił także zagadnienie prawa do sądu, które w jego ocenie ma charakter jednolity. Wyraził pogląd, iż możliwość zastosowania określonych środków zaskarżenia przesądza o ścisłym powiązaniu zagadnienia instancyjności z prawem wyrażonym w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Zwrócił jednocześnie uwagę na szereg czynników, takich jak np. nadmierny formalizm, konieczność wnoszenia opłat lub tzw. przymus adwokacki, które znacznie ograniczają dostęp do środków zaskarżenia.
W dyskusji udział wzięli profesorowie (wg kolejności zabieranego głosu): J. Borkowski, E. Łętowska, E. Ochendowski, M. Wyrzykowski, T. Ereciński, S. Waltoś oraz A. Zieliński.
J. Borkowski podkreślił, iż skarga kasacyjna od orzeczeń wydanych w drugiej instancji ma w postępowaniu administracyjnym charakter wyjątkowy. Przysługuje jedynie w sytuacji, kiedy strona nie miała możliwości merytorycznej weryfikacji rozstrzygnięcia wydanego w pierwszej instancji. Zwrócił także uwagę na różnice, jakie zachodzą przy ocenie zagadnienia instancyjności na gruncie procedury cywilnej i administracyjnej.
E. Łętowska odniosła się do problemu racjonalizacji postanowień konstytucyjnych w praktyce orzeczniczej Trybunału Konstytucyjnego. Zwróciła uwagę, iż wykładnia przepisów dotyczących zagadnienia instancyjności nie powinna opierać się wyłącznie na metodzie formalno-dogmatycznej. Ma ona prowadzić do umacniania zaufania obywateli do wymiaru sprawiedliwości w oparciu o postulat rzetelności postępowania. Realizacja tego postulatu wymaga stworzenia takich warunków, w których każda sprawa będzie przynajmniej raz rozpatrzona przez sąd, a każde rozstrzygnięcie sądowe będzie podlegało kontroli. Bardzo istotnym elementem jest także zasada wyłączenia sędziego, wykluczająca dopuszczalność weryfikacji orzeczeń przez tych sędziów, którzy brali udział w rozpatrywaniu danej sprawy na wcześniejszym etapie postępowania.
E. Ochendowski podzielił pogląd o wyjątkowym charakterze skargi kasacyjnej i nawiązał do stanu prawnego sprzed wejścia w życie przepisów o dwuinstancyjnym postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Zwrócił uwagę na obowiązujące wówczas regulacje, ograniczające prowadzenie postępowania w drugiej instancji w sprawach należących do kompetencji samorządu terytorialnego.
M. Wyrzykowski przyznał, iż relacje zachodzące pomiędzy niektórymi normami konstytucyjnym mogą stanowić przedmiot krytycznej refleksji. Zwrócił jednak uwagę, iż konstrukcje prawne niebudzące wątpliwości od strony ich konstrukcji dogmatycznej, podlegają często odmiennej ocenie w procesie orzekania. Trybunał Konstytucyjny musi unikać sytuacji, w których skutki jego orzeczenia stałyby się bardziej niekonstytucyjne, niż akt normatywny podlegający kontroli. Właściwy odbiór społeczny rozstrzygnięć Trybunału uzależniony jest natomiast od rzetelności przedstawionej argumentacji. Nie wykluczył jednak, iż przedstawienie nazbyt szczegółowego uzasadnienia mogłoby prowadzić do zmniejszenia wagi argumentacji zastosowanej przez Trybunał.
T. Ereciński zauważył, iż na gruncie obecnych regulacji konstytucyjnych nie można wyjaśnić pojęcia drugiej instancji oraz określić jej podstawowych cech. Podobne trudności powstają także w obrębie obowiązujących procedur. Wzmacnianie zaufania do wymiaru sprawiedliwości w oparciu o zasadę rzetelności postępowania należy do zadań sądu pierwszej instancji. Szereg problemów w tym zakresie wynika z braku dostatecznego przygotowania kadry sędziowskiej oraz istniejącego modelu kariery w tym zawodzie. Negatywnie ocenił postulaty ograniczenia zasad tzw. przymusu adwokackiego. Jego zdaniem zapewnienie prawa do sądu powinno polegać na stworzeniu warunków uczestnictwa w postępowaniu tym obywatelom, którzy nie dysponują odpowiednimi środkami finansowymi. Zwrócił także uwagę, iż brak konstytucyjnej podstawy funkcjonowania mediacji oraz sądownictwa polubownego, uniemożliwia dokonywanie przez sądy powszechne i administracyjne merytorycznej kontroli orzeczeń wydawanych w postępowaniu arbitrażowym. Kontrola ta ogranicza się jedynie do oceny, czy w danym przypadku zachowane zostały podstawowe zasady postępowania arbitrażowego.
S. Waltoś zgodził się, iż konstytucyjny standard instancyjności został ustanowiony zbyt wysoko względem potrzeb oraz zobowiązań międzynarodowych. Jego zdaniem regulacja zawarta w art. 78 Konstytucji stanowi dostateczną gwarancję proceduralną, zapewniającą stronom postępowania prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Jak zauważył, obowiązujący system instancyjny nie ma charakteru całościowej regulacji i pozbawiony jest spójnego modelu postępowania odwoławczego. Wynika to z negatywnej oceny sposobu rozstrzygania spraw przez sądy pierwszej instancji, a co za tym idzie, wprowadzaniem kolejnych środków kontroli instancyjnej. Proces ten związany jest także z obecnym systemem rekrutacji, kształcenia oraz awansu zawodowego sędziów i asesorów sądowych. Na gruncie procedury karnej wskazał jednocześnie na istnienie takich regulacji, które w miejsce instancyjnego postępowania odwoławczego dopuszczają poziomą kontrolę rozstrzygnięć sądowych. Mimo przedstawianych w doktrynie uwag krytycznych, negatywnie odniósł się jednak do postulatów zmiany obecnych uregulowań konstytucyjnych dotyczących instancyjności postępowania.
W podsumowaniu dyskusji A. Zieliński stwierdził, iż zbytnie rozbudowanie systemu instancyjnego może powodować przewlekłość postępowań sądowych. Nie oznacza to jednak konieczności natychmiastowej rewizji istniejących regulacji konstytucyjnych. Zwrócił jednocześnie uwagę na potrzebę szerszego spojrzenia na problem instancyjności postępowania, bez ograniczania się do analizy tego zagadnienia wyłącznie na gruncie poszczególnych procedur.
W końcowej części posiedzenia poruszono szereg bieżących spraw organizacyjnych. KNP PAN jednomyślnie zarekomendował przedłożenie komisji konkursowej wniosku, o przyznanie nagrody naukowej im. L. Petrażyckiego dla Pani prof. M. Melezini, za nagrodzoną już w konkursie „Państwa i Prawa”, książkę „Punitywność wymiaru sprawiedliwości karnej w Polsce w XX wieku”. Zdecydowano także o przekazaniu do dalszego postępowania konkursowego publikacji Pana I. Kamińskiego pt. „Słuszność w prawie”.
Przewodniczący KNP przedstawił obecnym na posiedzeniu przesłaną Komitetowi informację Prezesa Rady Ministrów dotyczącą obciążenia podatkiem od towarów i usług wynagrodzeń otrzymywanych za wykonane ekspertyzy i wydane opinie sądowe przez biegłych na zlecenie sądów. Poinformował także, iż w dniach 27-29 września br. odbyła się w Lublinie konferencja pt. „Dziedzictwo naukowe prof. Makarewicza”, której współorganizatorem był Komitet Nauk Prawnych.
Kolejne posiedzenie Komitetu Nauk Prawnych przewidziane jest w marcu.



Marcin Stębelski
Marek Zubik