POSIEDZENIE KOMITETU NAUK PRAWNYCH PAN
(WARSZAWA, 2 III 2006)

Posiedzenie rozpoczął przewodniczący Komitetu Nauk Prawnych prof. S. Waltoś, przedstawiając zebranym szczegółowy program spotkania. Merytoryczną część posiedzenia wypełniła dyskusja nad referatem prof. dr hab. W. Kowalskiego: „Nabycie dzieła sztuki od osoby nieuprawnionej”.
W. Kowalski przedstawił generalne zasady dotyczące nabycia rzeczy ruchomych od osoby nieuprawnionej i obowiązujące w tym zakresie trzy podstawowe koncepcje. Rozwiązania przyjęte w tym zakresie w wybranych państwach europejskich polegają z jednej strony na zapewnieniu silnej ochrony nabywcy rzeczy ruchomej, z drugiej zaś przyznają pierwszeństwo prawom właściciela. Istnieje także model pośredni, właściwy prawu francuskiemu, dopuszczający warunkowe nabycie rzeczy ruchomej od nieuprawnionego.
Referent wyraził pogląd, iż nie jest możliwe sformułowanie jednoznacznej definicji pojęcia dóbr kultury. Zwrócił uwagę na szczególne regulacje, które wyłączają stosowanie ogólnych zasad nabywania rzeczy ruchomych w przypadku dóbr kultury pozostających w domenie publicznej i przeznaczonych do publicznego użytku.
W referacie wyrażono tezę, iż polskie prawo nie chroni w dostatecznym stopniu praw właścicieli dóbr kultury. Regulacje nie zawierają przepisów, pozwalających na wyłączenie ogólnych zasad obrotu określonych w art. 169 kodeksu cywilnego, względem niektórych dzieł sztuki. Dobra kultury stanowiące własność Skarbu Państw powinny podlegać ochronie na zasadzie res extra comercium. Ograniczenia ogólnych zasad dotyczących obrotu powinny odnosić się również do dóbr prywatnych nieujawnionych w rejestrze oraz dóbr kultury należących do niepaństwowych zbiorów publicznych.
W dyskusji udział wzięli profesorowie (wg kolejności zabieranego głosu): E. Łętowska, P. Winczorek, J. Boć, J. Jabłońska-Bonca, M. Pazdan, L. Kubicki, A. Zieliński oraz S. Waltoś.
E. Łętowska zauważyła, iż efektywna ochrona dóbr kultury stanowiących integralną część nieruchomości wymaga przyjęcia regulacji, które będą określały sposób wprowadzenia takich dóbr do obrotu. Jedynie zastosowanie odpowiednich ograniczeń w tym zakresie pozwoli skutecznie zapobiegać dewastacjom nieruchomości dokonywanym w celu uzyskiwania zabytkowych przedmiotów.
P. Winczorek odniósł się do problemu dóbr kultury, które zostały przejęte w trakcie działań zbrojnych i określane są mianem zdobyczy wojennych. Trudno niekiedy stwierdzić, czy tego rodzaju przedmioty funkcjonujące w obrocie należy traktować jako skradzione, czy też przypisywać im inny status. Poważne wątpliwości dotyczą także wskazania strony uprawnionej do żądania zwrotu takich dóbr kultury.
J. Boć wyraził wątpliwość co do obecnego standardu ustalania właściwości sądów, zajmujących się rozpatrywaniem sporów międzypaństwowych dotyczących dóbr kultury.
J. Jabłońska-Bonca zwróciła uwagę, iż w obecnym stanie prawnym brak jest odpowiednich środków ochrony dla nabywców dokonujących zakupu dóbr kultury za pośrednictwem aukcji przeznaczonych dla nieograniczonego kręgu uczestników. Może to rodzić szereg problemów praktycznych związanych z zawieraniem transakcji w formie elektronicznej.
M. Pazdan podzielił pogląd o konieczności nowelizacji obowiązującego art. 169 kodeksu cywilnego. Podkreślił jednocześnie, iż ewentualne zmiany tego przepisu powinny utrzymywać właściwy stopień równowagi pomiędzy ochroną właściciela a postulatem zapewnienia odpowiedniego bezpieczeństwa obrotu. Opowiedział się za wprowadzeniem regulacji dopuszczających nabycie w dobrej wierze skradzionych dóbr kultury i uczynienia ich przedmiotem swobodnego obrotu. Za celowe uznał także rozważenie pomysłu wyłączenia stosowania art. 169 § 1 k.c. w stosunku do tej kategorii przedmiotów. Zwrócił uwagę, iż problematyka nabywania dzieł sztuki od osób nieuprawnionych podlega także ocenie z punktu widzenia podstawowych zasad prawa prywatnego międzynarodowego. Projekt nowej ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym przewiduje wprowadzenie środków ochrony właścicieli dóbr kultury wedle porządku prawnego państwa, na obszarze którego dana rzecz się znajduje.
L. Kubicki przywołał przykład stwierdzenia tytułu własności dzieła sztuki na podstawie dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich. W postępowaniu toczącym się przed sądem jednego z państw europejskich, powołanie się na ten akt normatywny okazało się być skutecznym środkiem prawnym.
A. Zieliński stwierdził, iż obowiązujące przepisy o nabywaniu rzeczy ruchomych od osoby nieuprawnionej powodują nadmierne osłabienie prawa własności względem posiadania. Zwrócił uwagę na szeroki zakres regulacji zawartej w art. 169 § 2 kodeksu cywilnego oraz konieczność odmiennej oceny poszczególnych zdarzeń wskazanych w tym przepisie. Jego zdaniem domniemanie dobrej wiary, wynikające z art. 169 § 1 kodeksu cywilnego, powinno być ograniczone w przypadku nabywania rzeczy ruchomych pochodzących z kradzieży. Stosowanie tego domniemania do transakcji zawieranych przez wyspecjalizowane organizacje zajmujące się obrotem dobrami kultury wydaje się całkowicie nieuzasadnione.
S. Waltoś zwrócił uwagę, iż istnieje obecnie wiele metod umożliwiających weryfikację pochodzenia dzieł sztuki. Skłania to osoby odpowiedzialne za ich udostępnianie do bardziej wnikliwej analizy posiadanych zbiorów muzealnych. Podzielił pogląd, iż instytucje prawa publicznego zajmujące się obrotem przedmiotami zabytkowymi nie powinny mieć możliwości powoływania się na dobrą wiarę przy nabywaniu dóbr kultury od osób nieuprawnionych. Przychylił się także do opinii o konieczności szybkiej nowelizacji obowiązującego art. 169 kodeksu cywilnego oraz wyłączeniu z obrotu rzeczy ruchomych zaliczane do zbiorów muzealnych.
W podsumowaniu dyskusji W. Kowalski wyraził nadzieję na wprowadzenie nowych regulacji, które w przypadku nabywania dóbr kultury od osób nieuprawnionych ustanowią wyższy, niż obecnie standard ochrony praw właściciela. Zwrócił uwagę na możliwość zastosowania w tym zakresie konstrukcji prawnych funkcjonujących w innych państwach europejskich. Nie wykluczył także, iż rozwój nowych technologii spowoduje powstanie takich uregulowań, zgodnie z którymi uzyskanie tytułu własności określonych dóbr kultury będzie uzależnione od uprzedniej weryfikacji źródła ich pochodzenia.
W końcowej części posiedzenia poruszono szereg bieżących spraw organizacyjnych. Przewodniczący Komitetu Nauk Prawnych przedstawił kandydatów do nagrody Prezesa Rady Ministrów w kategorii rozpraw doktorskich oraz za wybitne osiągnięcie naukowe i wybitny dorobek naukowy. Komitet zarekomendował kandydatury w oparciu o sporządzone opinie oraz wypowiedzi powołanych recenzentów.
Kolejne posiedzenie Komitetu Nauk Prawnych przewidziane jest w czerwcu.



Marcin Stębelski
Marek Zubik